پروفسور دکتر سیروس جاوید
چهارمین سمپوزیوم بین المللی علمی ورزشی (ورزش های زورخانه ای)
24 آبان 1384


پیش گفتار
خدای بزرگ را سپاسگزارم که طول عمری عطا فرمود تا بتوانم در این جشنواره بین المللی شرکت کنم که بدون شک به عنوان یک رویداد بزرگ  در تاریخ این ورزش کهن ثبت خواهد شد. به نوبت خود، لازم می دانم از همه همکاران محترم که برای برگزاری آن تلاش کرده اند، سپاسگزاری کنم.

آشنایی با این ورزش و تلاش های من برای شناساندن آن در سطح بین المللی
در دوران نوجوانی توسط زنده یاد تختی با ورزش زورخانه آشنا شدم. در همان زمان چنان تحت تأثیر این ورزش قرار گرفتم که علاقه مند شدم دربارة پیدایش و سیر تاریخی آن اطلاعاتی به دست بیاورم. چون در آن سال ها هیچ نوع امکانی برای این پژوهش علمی وجود نداشت، خودم را در این راه تنها احساس می کردم، ولی همچنان در این تصمیم بودم تا آنکه برای تحصیل دانشگاهی در ورزش به آلمان سفر کردم و در دانشگاه ورزش آلمان مشغول تحصیل شدم. با دست یابی به منابع تاریخی مهم متوجه اهمیت این رشته ورزشی شدم و آگاهی های اولیه لازم را به دست آوردم. برای شناساندن دانشجویان آلمانی با این ورزش، سخنرانی های مختلفی داشتم که برای دانشجویان و به ویژه برای رئیس دانشگاه –مرحوم پروفسور دیم- که یکی از مهم ترین پژوهشگران تاریخ ورزش جهان بود، بسیار جالب بود. ایشان از من خواستند که تمرینات این رشته ورزشی را برای ایشان هم که تا       آن زمان ناشناخته بود، در سخنرانی های خود نشان دهم. باوجود محدود بودن امکانات، بازهم در این راه تلاش کردم و این تلاش ها در روزنامه های ورزشی آلمان در آن تاریخ منعکس شد و روزنامه های ورزشی ایران نیز عکسی از آن به چاپ رساندند. (عکس شماره 1)
چون مرشدی برای تمرینات اولیه ورزشی زورخانه ای نداشتم، خودم این وظیفه را به عهده گرفتم.
مرحوم پروفسور دیم علاقه مند به دیدن این ورزش در ایران شدند. به اتفاق ایشان به ایران سفر کردم و از چند زورخانه در ایران و اصفهان دیدن کردیم. ایشان به شدت تحت تأثیر این ورزش و محتوای فرهنگی آن قرار گرفت و از من خواست تا گروهی از ورزشکاران زورخانه را همراه با مرشد برای نمایش این ورزش به آلمان دعوت کنم و چنین نیز شد. گروهی از ورزشکاران زورخانه به آلمان آمدند و در شهرهای کلن (محل دانشگاه ورزش) و دانشکده های ورزش در فرانکفورت و هامبورگ      برنامه های بسیار جالبی را اجرا کردند که به شدت مورد توجه تماشاچیان قرار گرفت. این اولین باری بود که ورزش زورخانه در یکی از کشورهای اروپایی به طور زنده اجرا شد.
در آن زمان مرحوم پروفسور دیم، کتاب مفصلی دربارة تاریخ ورزش کشورهای مختلف جهان تهیه و برای چاپ اقدام کرده بود. در آخرین روزهای آمادگی چاپ از پروفسور دیم خواهش کردم که درباره ورزش زورخانه ای در کتاب خود مطلبی چاپ کند.
ایشان موافقت کرد، ولی تهیه مطالب آن را به من واگذار کرد. من هم متنی با چند عکس تهیه کردم که خوشبختانه چاپ هم شد. (عکس های شماره 5-1)
با چاپ این کتاب برای اولین بار در یک کتاب علمی-تاریخی شرحی درباره ورزش زورخانه ای چاپ شد.
اقدام دیگر من، برای شناساندن ورزش زورخانه ای در سطح بین المللی سخنرانی دربارة ورزش زورخانه در هفتمین کنگره بین المللی ورزش در سال 1352 بود. این کنگره با حضور هیأت های ورزشی از 85 کشور انجام شد و این اولین باری بود که موجودیت تاریخ ورزش زورخانه ای در سطح بین المللی مطرح شد و به شدت مورد توجه قرار گرفت. امروز بسیار خوشحالم که با تلاش        علاقه مندان این نهضت ورزشی پی گیری می شود. این نشانگر آن است که ورزش ایران در یک شرایط تاریخی و فرهنگی بسیار جالبی است، چون ورزش چندهزار ساله ایران از یک سو و رشته های ورزشی مدرن از سوی دیگر، در کنار هم قرار دارند و تصویر ورزشی این کشور فرهنگی کهنسال را ترسیم می کنند. در حالی که ورزشکاران ایران در مسابقات بین المللی با قهرمانان سایر کشورهای جهان نبرد می کنند و ایران دارای تأسیسات جدید و پیشرفتة ورزشی است، یکی از کهن ترین ورزش های جهان – ورزش زورخانه ای- را هم در شهرهای مختلف تهران می توان مشاهده کرد؛ ورزشی که محتوای فرهنگی، مذهبی، فلسفی و اخلاقی آن دارای چند هزار سال تاریخ و قدمت است.

پیدایش ورزش زورخانه
پیدایش و جایگاه ورزش زورخانه ای را باید در چهارچوب سایر ورزش های باستانی ایران جستجو کرد. همان گونه که مطالعة تاریخ ورزش های کهن ایران نشان می دهد، ورزش های اسب سواری، تیراندازی، شمشیربازی، کشتی، شکار، پرتاب نیزه، ارابه رانی، چوگان، هاکی و مشت زنی در ایران دارای بیش از سه هزار سال تاریخ است. در کتاب های تاریخ ورزشی محققان کشورهای مختلف جهان با صراحت آمده است که ایرانیان اولین ملتی بودند که در بیش از یک هزار سال پیش از میلاد مسیح، "اسب"ها را برای مسابقات اسب سواری و ارابه رانی پرورش می دادند و تربیت می کردند.
سال ها است که مسلم شده که ایرانیان برای اولین بار ورزش گروهی با توپ مثل چوگان و هاکی را تنظیم کرده و بازی و مسابقه انجام می دادند. در میدان امام خمینی در شهر اصفهان، هنوز      دروازه های سنگی این بازی ها را می توان مشاهده کرد.
هردوت، مورخ یونانی از مسابقات ورزشی در ایران قبل از میلاد مسیح سخن می گوید. ایران در زمان هخامنشیان دارای مراکز  آموزش ورزش بود، در دوران ساسانیان ورزش مقام والایی داشت. شعرای نامدار ایران چون فردوسی و سعدی در اشعار خود از مسابقات ورزشی سخن می گویند و در تاریخ طبری به صراحت به انجام مسابقات ورزشی چوگان اشاره شده است. بسیاری اثرات دیگر نشان     می دهند که ایرانیان در صدها سال قبل از میلاد مسیح جشن ها و مسابقات ورزشی برگزار         می کردند. قدیمی ترین دستخط یک ایرانی درباره ورزش زورخانه در کتابخانه ملی پاریس مربوط به سال 1875 (120 سال قبل) موجود است.
با این مقاله تعداد 83 عکس از تمام تمرینات مختلف ورزشی زورخانه و مرشد و ماساژ همراه است.
متأسفانه، هنوز بخش مهمی از تاریخ ورزش ایران در قبل از میلاد مسیح در زیر خاک نهفته است. بعضی از آنان به طور تصادفی از زیر خاک بیرون آمده اند که نشانه انجام مسابقات ورزشی در قبل از میلاد مسیح در ایران است. این نمونه ها شامل موارد زیر است:
در یک سینی بزرگ مسی که در موزه ایران باستان نگهداری می شود و مربوط به بیش از هزار سال قبل از میلاد مسیح است، پرتاب نیزه،ارابه رانی (عکس شماره 6) حرکات ژیمناستیک روی زمین، بندبازی (عکس شماره 7) و طبل زدن جلوی آتش مسابقات (عکس شماره 8) دیده می شود.
اثر دیگر در حدود 40 سال پیش در منطقه "حسنلو" در آذربایجان، جامی از طلا به نام ((جام حسنلو)) پیدا شده است. این جام در موزه ایران باستان است و روی آن صحنه های مختلف ورزشی دیده می شود. (عکس شماره 9)
در این عکس تصویری از اهورا مزدا، در عکس شماره (10) مسابقه ارابه رانی، در عکس شماره (11) زیبایی اندام و در عکس شماره (12) مسابقه مشت زنی با دستکش بوکس دیده می شود. قدمت این جام بنا به تشخیص باستان شناسان معروف جهان به حدود 900 تا 1500 سال قبل از میلاد مسیح می رسد. اگر حداقل آن را در نظر بگیریم مشخص می شود که مسابقات ورزشی در ایران حداقل 300 سال قبل از اولین مسابقات المپیک یونان انجام می شدند.
براساس آنجه به اختصار عرض، امروز در این جشنواره بین المللی برای اولین بار رسماً اعلام می کنم که ایران ما پیشقدم در بازی های المپیک بوده است و نه یونان.
پس از این گفتار که با توجه به کمی وقت به اختصار بیان شد، می توان گفت که ورزش زورخانه ای در میان سایر ورزش ها در قبل از میلاد مسیح، مکان ویژه ای داشته است.
تاریخ پیدایش آن مانند سایر ورزش های باستانی ایران هنوز مشخص نشده، ولی به جرأت می توان گفت که قبل از میلاد مسیح انجام شده و در طول هزاران سال گذشته شکل گرفته و در ادبیات باستانی نیز از آن یاد شده است. در زبان ایران باستان (فرس قدیم) لغت "کبّاده" به معنی کمان نرم آمده است.

ورزش زورخانه ای، بعد از میلاد مسیح
بعد از میلاد مسیح تمرین ورزش زورخانه ای همچنان ادامه داشته است. ابتدا تحت تأثیر مذهب زرتشت و سپس بعد از پذیرش اسلام, تحت تأثیر اسلام قرار گرفت و هنوز هم ادامه دارد.
بعد از حمله اعراب به ایران ابتدا از انجام ورزش زورخانه ای جلوگیری می شد. به این ترتیب زورخانه به تدریج در طول سال ها تبدیل به مرکز نهضت استقلال طلبی شد. در حالیکه ایرانیان دین اسلام را پذیرفته بودند، ولی همزمان تلاش می شد که ایران از زیر سلطه اعراب خارج شود.
در پیشبرد این جنبش استقلال طلبانه- به طوری که تاریخ نشان می دهد- ورزشکاران و پهلوانان تربیت شده در زورخانه ها نقش اساسی داشته اند که در رأس آنها "عیّاران" بودند، این قشر از جامعه آن زمان اهل تشیع و دارای اعتقادات مذهبی شدید بودند.
عیّاران خود را جزو فدائیان حضرت علی (علیه السلام) می دانستند و این رادمرد بزرگ را سرمشق گفتار و کردار خود قرار داده بودند. عیّاران مردانی شجاع و جوانمرد بودند و خصوصیات اخلاقی آنها دلیری، مردانگی، پاکدلی و وفا بود. عیّاران ابتدا در زورخانه ها –که عملاً نوعی مخفیگاه است ورزش می کردند و خود را برای جنبش میهنی آماده می کردند، اما به یک نهضت مذهبی – ورزشی تکامل یافتند و از میان آنها مردان تاریخی چون "ابومسلم خراسانی" و یعقوب لیث صفاری" برخاستند که شرح مفصل آن در تاریخ ایران آمده است. همزمان با گسترش این جنبش استقلال طلبانه، ورزش زورخانه نیز تقویت شد و پس از به دست آمدن استقلال ایران، این ورزش به عنوان سمبل پیروزی و همبستگی ملی چنان در ایران پیشرفت کرد که عملاً به صورت یک ورزش ملی درآممد و این جریان تاکنون  نیز ادامه پیدا کرده است.

ورزش زورخانه از دیدگاه علوم مختلف
در اینجا تلاش می کنم به طور اختصار ورزش زورخانه را از دیدگاه علوم مختلف مورد بررسی      قرار دهم. طبیعی است که هر بخشی در آن نیاز به تحلیل و بحث و شرح مفصل علمی دارد.

ورزش زورخانه ای از دیدگاه الهیات
یکی از ویژگی های برجسته و فرهنگی این ورزش آمیختگی آن با اعتقادات مذهبی است. چنان که اشاره شد، ورزش زورخانه ای, قبل از میلاد مسیح تحت تأثیر دین زرتشت بود؛ چون تقویت بدن و روح برای مبارزه با اهریمن یکی از اهداف زرتشت بود. پس از پذیرش اسلام در ایران, شعائر اسلامی، محتوای مذهبی این ورزش را تشکیل می دهد. توجه به ایزد متعال، گفته ها و فرمان های پیامبر اسلام و حضرت علی علیه السلام, محتوای اشعار مذهبی مرشد را تشکیل می دهند. مولانا علی علیه السلام به عنوان سمبل مردانگی و فتوت ورزشکاران زورخانه است و آنها مبانی و اصول فتوت را، وفا، صدق، آیین، سخا، تواضع، هدایت و توبه می دانند. مرشد زورخانه برای بیان این خصوصیات ویژه و اشاره به شعائر مذهبی از اشعار شعرای بزرگ چون فردوسی و حافظ استفاده می کند. به عنوان مثال:
اول دفتر به نام ایزد دانا        صانع  و پروردگارِ حیِّ توانا
اکبر و اعظم خدای عالم و آدم     صورت خوب آفرید و سیرت زیبا


ورزش زورخانه از دیدگاه علم اخلاق
زورخانه نه تنها یک باشگاه ورزشی، بلکه یک مکتب اخلاقی است، چون عملاً محل اجتماع مردان نیک، پاکان و پیروان مکتب فتوت و جوانمردی است.
پاکی، فتوت، جوانمردی، ادب، صفا، فروتنی- و به ویژه احترام به پیشکسوت- محتوای اخلاقی این ورزش را تشکیل می دهد.

ورزش زورخانه ای و موسیقی
یکی از ویژگی های برجستة فرهنگی این ورزش همراه شدن تمرینات آن با ضرب و آواز مرشد است که تمرینات و شدت و ضعف اجرای حرکات را همراهی می کند. از لحاظ تاریخی تنها رشته ورزشی در جهان بوده و هست که همیشه با آواز و ضرب مرشد همراهی می شود.
در قرون گذشته, علاوه بر ضرب مرشد، سه تار و نی نیز حرکات را همراهی می کردند. لازم به توضیح طولانی نیست که نواختن ضرب در چهارچوب ریتم های مختلف و خواندن اشعار مذهبی و اخلاقی توسط مرشد ورزشکاران را تحت تأثیر قرار می دهد و باعث آرامش روحی آنان می شود که عملاً یک نوع ((موسیقی درمانی)) است. به طور خلاصه می توان گفت که ورزش زورخانه ای از لحاظ گروهبندی جزو ورزش های ریتمیک و موزون است.

ورزش های زورخانه ای از دیدگاه جامعه شناسی
جامعه شناسی عمومی
ورزشکاران زورخانه چنان تحت تأثیر ویژگی های اخلاقی، تفکرات مذهبی و فلسفی این ورزش قرار می گیرند که پس از مدتی عملاً دارای یک دید و رفتار اجتماعی واحد می شوند. در زورخانه فقیر و غنی، ضعیف و قوی و مقام اجتماعی ورزشکاران هیچ نقشی ندارد. ورزشکاران از هر طبقه ای از اجتماع که باشند، در مقابل مقررات ورزشی زورخانه یکسان هستند.
به عنوان مثال، در شعری که در این ارتباط از طرف مرشد خوانده می شود، اشاره می گردد:
خوش دل نشی از آن که عنوان داری     یا آنکه نژاد کِی و ساسان داری
بایست برهنه چون شیر شوی         تا جوهر خویش را نمایان سازی

از دیدگاه جامعه شناسی ورزشی
این سؤال مطرح است که آیا ورزش زورخانه ای یک ورزش انفرادی است یا گروهی؟ در پاسخ این پرسش باید گفت، در حالی که حرکات به صورت انفرادی انجام می شوند، ولی اجرای برنامه های مختلف آن گروهی و برخوردار از یک هماهنگی گروهی است. این امر نقش مهمی در ایجاد پیوستگی در روابط اجتماعی بین ورزشکاران از طبقات مختلف دارد.


ورزش زورخانه ای از دیدگاه پزشکی
ورزش زورخانه ای از دیدگاه پزشکی یکی از رشته ای ورزشی بسیار مفید برای مبارزه با فقر و حرکتی ناشی از زندگی صنعتی و پیش گیری از پیامدهای منفی آن است.

ورزش بدن سازی
از نظر پزشکی ورزشی نمی توان گفت که ورزش زورخانه ای تنها یک ورزش سنگین است، چون حرکات نرمشی و ریتمیک کافی دارد. به طور کلی می توان گفت که ورزش زورخانه ای یک نوع ورزش بدن سازی است که باعث تقویت عضلات دست و بازوان، کتف، سینه، شانه، شکم و پشت   ران ها می شود.
ورزش زورخانه های، ورزش Interval-Training (ورزش تند و یواش) است، چون با توجه به ترتیب انجام تمرینات بدون و یا با وسایلی مانند: میل گرفتن، پازدن, کباده گرفتن و چرخ زدن انجام       می شود.همچنین دارای حرکت ایستا و پویا و فشار به عضلات و استراحت های نسبی بین آنها و حرکات ریتمیک است. می توان گفت که ورزش زورخانه یک نوع  Interval-Training است که از سال ها پیش اساس تمرینات قهرمانان را در کشورهای مترقی تشکیل می دهد.

ورزش زورخانه و Circuit-Training
به کارگیری عضلات و ارگان های مختلف بدن باعث تسریع گردش خون، تقویت قلب، افزایش حجم شش ها، تمرکز فکری، حفظ تعادل بدن و به طور کلی، تقویت و هماهنگی تمامی عضلات و      ارگان های بدن ورزشکار می شود. به همین دلیل ورزش زورخانه ای یک نوع ورزش Interval-Training قابل توصیه به شمار می آید.

حضارمحترم! بسیار خوشحالم از از این که پس از 40 سال پژوهش و پی گیری های مداوم به هدف علمی ای که از سنین نوجوانی در پیش داشتم، رسیدم.
با تشکر از توجهاتی که به سخنان من فرمودید، برای ورزش زورخانه ای و به طور کلی برای تحولات علمی ورزشی ایران بهترین آرزوها را دارم!