|
مقایسه ویژگی های جسمانی، رزمی و عقلی پهلوانان در شاهنامه؛ رحیم رمضانی نژاد
|
|
ویژگی های رزمی پهلوانان در شاهنامه ، مهارت عالی ایرانیان را در نبردهای فردی و گروهی نشان می دهد. فردوسی از اسامی و واژه های بی نظیر و همچنین نمادهای حیوانی (پلنگ ، نهنگ ، پیل و شیر) و مادی (سنگ و کوه ) برای بیان ویژگی های رزمی پهلوانان استفاده کرده است. ولی در اهمیت زور و قدرت بدنی از واژه پلنگ و نهنگ به عنوان نماد نیرومندی پهلوانان در خشکی و دریا بسیار زیاد استفاده شده است. شاید همه تلاش فردوسی این بود که ایرانی را یک شهروند جنگجو نشان دهد
|
چکیده
هدف از این تحقیق ، بررسی برخی از ویژگی های پهلوانان در شاهنامه فردوسی است. به همین منظور، 8 ویژگی جسمانی، 14 ویژگی رزمی (نظامی-ورزشی) و 11 ویژگی عقلی (خرد) در سه دوره اسطوره ای، پهلوانی و تاریخی شاهنامه مقایسه و تحلیل شدند. ابزار اصلی تحقیق، 9 جلد شاهنامه فردوسی و سایر تحقیقات مربوط به آن می باشد. یافته های تحقیق در کل شاهنامه نشان داد که ویژگی های رزمی، ویژگی های عقلی و ویژگی های جسمانی به ترتیب 5/47%، 5/31% و 21% از توصیف مربوط به پهلوانان را تشکیل داده است. در دوره اسطوره ای (48%) و تاریخی (41%) ویژگی عقلی و خرد پهلوانان بیشتر از دو ویژگی دیگر توصیف شده است؛ ولی در دوره پهلوانی، ویژگی های رزمی (54%) و ویژگی های عقلی (26%) بیشتر از ویژگی های جسمانی تکرار شده اند. از طرف دیگر، در دوره پهلوانی درصد تکرار ویژگی های رزمی (75%)، ویژگی های جسمانی (61%) و ویژگی های عقلی (54%) از دوره های تاریخی و اسطوره ای بیشتر است. از بین 8 ویژگی جسمانی، پهلوانان بیشتر با سه ویژگی بدن، تن و جسم (52%) و سپس با ویژگی برز و بالا (26%) توصیف شده اند. از بین 14 ویژگی رزمی، پهلوانان بیشتر با ویژگی سوارکار، سوار و سوارکاران (23%)، شیر ، شیردل و شیرژیان (22%) ، خرد (5/36%) و ویژگی کین و کین خواهی (23%) مورد توصیف قرار گرفته اند. ضمن اینکه برای توصیف و بیان اهمیت این ویژگی ها، اشعار زیادی از شاهنامه برای تحلیل و کاربردهای تربیتی آن انتخاب و گزارش شده است؛ ولی به طورکلی می توان نتیجه گرفت که در شاهنامه، پهلوانان فقط نماد قدرت جسمانی و بدنی نبودند؛ بلکه ویژگی های عقلی و خرد آنان مورد ستایش قرار گرفته وویژگی های جسمانی و رزمی نیز در ارتباط و تعامل با ویژگی دانایی و خرد، شخصیت ووجودپهلوانان را شکل داده اند.
واژه های کلیدی: بدن وبرز بالا، سوارکار، شیردل، دانایی و خرد.
مقدمه
تربیت بدنی و ورزش در تاریخ کشور ما بخش مهمی از تعلیم و تربیت و میراث فرهنگی را تشکیل داده است (4 و 8) که انتقال آن به نسل جدید نیز یک رسالت تربیتی محسوب می شود. قهرمان و پهلوان ورزشی به عنوان محور و مرکز همه فعالیت های ورزشی و هدف اصلی تربیت ورزشی از پذیرش و مقبولیت زیادی در بین کودکان، نوجوانان و جوانان برخوردار است. بنابراین بررسی ویژگی های مختلف ورزشکاران قهرمان و پهلوانان تأثیر تربیتی بیشتری روی این گروه سنی و پاسخگویی به نیازهای فردی و اجتماعی آنان می گذارد. از طرف دیگر به دلیل اهمیت نقش تصور بدنی و جسمانی در شکل دهی خودپنداره، ویژگی جسمانی و رزمی جوانان می باشد (مهارتی) قهرمانان بیشتر مورد توجه نوجوانان و جوانان می باشد.
یکی از ویژگی های اساسی قهرمانان و پهلوانان، ویژگی های جسمانی و رزمی است که از چند جنبه مهم می باشد. این ویژگی ها با روش شناسی علمی به صورت دقیق و کمی، قابل اندازه گیری هستند. در آثار ادبی و به ویژه آثار حماسی، ویژگی های جسمانی و رزمی پهلوانان بیشتر به نمایش گذاشته شده و مورد بازنمایی قرار گرفته است.
در بررسی ویژگی های جسمانی و رزمی، آثار حماسی به دلیل ارزش های قومی و ملی بهترین منبع تحقیق هستند. چون در آن به دلاوری ها، پهلوانانی ها، پیروزی ها و شکست های قهرمانان اشاره می شود که جایگاه ویژه ای در تاریخ هر ملت دارد (7). از بین آثار حماسی در شاهنامه فردوسی از اسامی، صفات و ویژگی های مختلف جسمانی و رزمی برای توصیف قهرمانان و به عبارت بهتر، توصیف ایرانیان استفاده شده است. این ویژگی ها را می توان در رویدادها، کردارها، نمادها و کنش های بسیاری از قهرمانان در داستان های شاهنامه مشاهده کرد. البته در کتاب های مربوط به تعلیم و تربیت، تاریخ و یا فرهنگ ایران باستان نیز ویژگی های جسمانی و رزمی قهرمانان توصیف شده است (2، 4 و 8). ولی هدف تحقیق حاضر این است که ویژگی های جسمانی، رزمی و عقلی دراین منابع تا چه اندازه در شاهنامه فردوسی مورد توجه قرار گرفته است و پهلوانان در کدام ویژگی ها و ابعاد تربیتی بیشتر توصیف شده اند؟ معمولاً در بررسی وضعیت تعلیم و تربیت ایران باستان دوره اوستایی- ماد، هخامنشی، سلوکیان، اشکانیان و به ویژه دوره ساسانیان مورد توجه قرار می گیرد و شاهنامه نیز بیشتر انعکاس تعلیم و تربیت دوره ساسانیان می باشد (13).
شاهنامه مولود رویدادهای رزمی است (7). و جنگ و نبرد موضوع اصلی، فراگیر و مناسب ترین مسأله برای حماسه می باشد؛ چون قهرمانان و پهلونان همیشه در جنگ و نبرد بودند (16). شاهنامه، کارنامه رزمندگان و جنگاورانی است که با ویژگی های ممتاز و خاص جسمانی، رزمی (مهارت های نظامی – ورزشی)، ذهنی (خردمندی و زیرکی) سرآمد و الگوی یک نظام تربیتی و نمادی برای هویت ملی و اجتماعی محسوب شده اند(11). بنابراین، ورزش ایرانیان را می توان ورزشی میدانی و جنگی در نظر گرفت که درآن پهلوانان یک رزمنده و قهرمان جنگی است (15) و این قهرمان باید از ویژگی های خاصی برخوردار باشد که بررسی این ویژگی ها هدف تحقیق حاضر را تشکیل داده است.
بررسی های علمی و نظامدار بسیار اندکی در مورد فرهنگ تربیت بدنی و ورزش ایران باستان و دوره اسلامی صورت گرفته است. بخشی از این تلاشها در سال های 1353-1320 هجری- شمسی توسط تهرانچی به طور خلاصه بررسی شده است. البته این بررسی ها با متدولوژی عملی انجام نگرفته و عمدتاً به ورزش باستانی و زورخانه محدود شده بود (3). در نوشته های آیریا و بهرام (1) و کریمی فقط صفحات محدودی به ورزش ایران باستان اختصاص یافته است (12). البته علی نژاد، برخی از ویژگی های پهلوانان را در شاهنامه و بعد از اسلام بررسی کرده است (9). نیکوبخت با استفاده از متون حماسی مختلف، ویژگی های ورزشی و نحوه اجرای آن، گروه های پهلوانی و ارتباط جسم و جان را بررسی نمود (17). سعید مدنی نیز با دوبار خواندن شاهنامه از 2 نسخه متفاوت، اهمیت و کارکرد ورزش ، طبقه بندی پهلوانان و انواع ابزارهای ورزشی را با استفاده از اشعار شاهنامه تحلیل کرد (14). و سرانجام انواع بازی و ورزش و ویژگی آنها با استفاده از دیوان شاعران تا قرن پنجم هجری (10 دیوان) از جمله شاهنامه توسط خوشکام بررسی گردید (5). در هرکدام از این کتب، مقالات و رساله ها، جنبه های مختلف فرهنگ تربیت بدنی و ورزش در دوران گذشته مورد توجه قرار گرفته است. اما این تحقیق فقط به بخشی از فرهنگ تربیت بدنی و ورزش؛ یعنی ویژگی های جسمانی و رزمی (مهارتی – ورزشی) محدود شده است.
روش تحقیق
این تحقیق از نوع تاریخی – توصیفی است که با استفاده از روش کتابخانه ای انجام گرفته است.
ابزار تحقیق
9 جلد شاهنامه فردوسی از انتشارات دانش و چاپ مسکو ابزار اصلی تحقیق است (10). این منبع در بین متخصصان زبان و ادبیات فارسی از اعتبار کافی برخوردار است. علاوه بر آن از کتب، مقالات و پژوهشی های مربوط به تعلیم و تربیت و فرهنگ ایران باستان برای جمع آوری اطلاعات و مقایسه آن با شاهنامه فردوسی استفاده شده است.
2-روش جمع آوری، طبقه بندی و تحلیل یافته های تحقیق
ابتدا با مطالعه دقیق سه جلد اول شاهنامه و نتایج تحقیقات مشابه توسط محققین، کلیه ویژگی های جسمانی ، رزمی و عقلی شمارش،طبقه بندی و به عنوان متغیرهای اصلی تحقیق انتخاب گردیدند. این ویژگی ها مشتمل بر 8 ویژگی جسمانی، 14 ویژگی رزمی(مهارتی- ورزشی) و 11 ویژگی عقلی – ذهنی بودند. برای انتخاب اشعار مربوط به هر ویژگی یا متغیر، 9 جلد شاهنامه توسط دو محقق مطالعه گردید و ضمن شمارش تعداد ویژگی ها و سایر اوصاف مربوط به این ویژگی ها، ادبیات و اشعاری برای تحلیل و کاربرد ویژگی ها انتخاب و به عنوان گواه و شاهد تحقیقی مورد استفاده قرار گرفت. این ویژگی ها در سه دوره اسطوره ای (از آغازنامه تا داستان ضحاک)، پهلوانی (از قیام کاوه تا قتل رستم و سلطنت اسفندیار) و دوره تاریخی (از داراب تا یزدگرد) شاهنامه (6) طبقه بندی شد.
اسامی بدن، تن ، جسم، نیرو، سترگ، بازو، برنا، برز و بالا برای توصیف ویژگی های جسمانی، و اسامی سوار، رویین، دلیر، گرد، رزمجوی، نیو، یل، تهمتن، پیلتن، پیل ژیان، شیرژیان، پلنگ، شیر و نهنگ برای توصیف وویژگی های رزمی-پهلوانی، و نهایتاً اسامی بیدار دل، هنر، راستی، کین، روشن روان، دین، خرد، دانایی-توانایی، کاستی و کژی برای توصیف ویژگی های ذهنی و عقلی استفاده شدند. البته کلمات هم ریشه مربوط به هر اسم یا صفت مانند سواری و سوارکار، دلیری و دلاوری، خردمند و خردورزی وغیره به ترتیب در طبقه سوار، دلیر، خرد و غیره طبقه بندی و شمارش شده ا ند. چون تحقیق به روش تحلیلی و تفسیری انجام گرفته فقط برخی از یافته ها به صورت کمی بیان شده است و در اصل گزارش، از شواهد مختلف ادبی و تاریخی و اشعار شاهنامه به خوبی استفاده شده است.
نتایج تحقیق
براساس یافته های جدول1، در کل شاهنامه به ترتیب ویژگی های رزمی (مهارت های نظامی-ورزشی)، ویژگی های عقلی و ذهنی و نهایتاً ویژگی های جسمانی پهلوانان در رتبه اول الی سوم قرار گرفته است. همچنین بیشترین درصد تکرار این ویژگی ها در دوره پهلوانی و تاریخی بوده است. با توجه به تعداد تکرار این ویژگی ها در هر دوره از شاهنامه، ویژگی های رزمی (75 درصد)، جسمانی (61 درصد) و عقلی (54 درصد) در دوره پهلوانی به ترتیب در رتبه اول الی سوم قرار دادند؛ در صورتی که در دوره تاریخی ویژگی های ذهنی (43درصد) ، جسمانی (37 درصد) و رزمی (24درصد) در رتبه اول الی سوم قرار گرفته اند. به عبارت دیگر، بیشترین تکرار این ویژگی ها به ترتیب در دوره پهلوانی و تاریخی است و در دوره اساطیری اختلاف بسیار فاحشی با این دو دوره مشاهده می شود. مقایسه هریک از ویژگی های جسمانی پهلوانان نشان می دهد که در شاهنامه از اسم بدن، تن و جسم (جمع سه کلمه) برای توصیف پهلوانان بیشتر (52 درصد) استفاده شده است و پس از آن نیز ویژگی برز و بالا (26 درصد) قرار دارد (جدول 2). اشعار زیادی در شاهنامه اهمیت تن و سلامتی ، تندرستی را نشان می دهد به ویژه اینکه فردوسی تن آسایی و تنبلی را در داستان خاقان چنین ناپسند می شمارد (10، جلد8، ص 131).
1- تن آسـان غم و رنـج بار آورد چو رنج آوری گنج یارآورد
که اندرجهان سود بی رنج نیست هم آن را که کاهل بود گنج نیست
چو کاهـل بود مرد برنـا بـه کار ازو سیر گردد دل روزگار
2- نماند همی تنـدرست و جـوان مبادش توان و مبـادش روان
که چون کاهلی پیشه گیرد جوان بماند منش پست و تیره روان
(10، جلد5، ص 123)
فردوسی پس از نکوهش کاهلی و تنبلی به ستایش تندرستی و سلامتی می پردازد و برای توصیف قهرمانان خود از این ویژگی ها و صفات استفاده می نماید. به ویژه اینکه فردوسی این نعمت خدادادی را در ردیف ارزش های بسیار مهمی مانند خرد، دانش، گوهر و هنر قرار می دهد؛ مثلاً افراسیاب خطاب رستم چنین می گوید (10، جلد4، ص 13).
3- ترا ایزدی هر چه بایدت هست زبالا و از دانش و زوردست
ایرانی اوستایی، داشتن فرزندان قوی، نیرومند و سالم را دعا می کرد و آرزوی هر دختر ایرانی نیز ازدواج با جوان نیرومند بود (2و4). این موضوع، اهمیت ویژگی های جسمانی را در فرهنگ ایران نشان می دهد. به طوری که فردوسی نیز بدن سالم و تندرست را می ستاید و آن را از یزدان می داند (10، جلد8، ص 56).
4-همه تندرستی به فرمان اوست همه نیکویی زیر پیمان اوست
در شاهنامه، تندرستی و سلامتی در نزد هرکسی ارجمند و نعمتی با ارزش تر از هر گنج و سرمایه است:
5-چه دانی کزو تن بود سودمنـد همان بر دل هرکسی ارجمند
(10، جلد 8، ص 202)
6-مرا تا جوان باشم و تن درست چرا بایدم گنج جمشید جست
(10، جلد7، ص 325)
پس از توصیف اهمیت سلامتی و تن سالم، تناسب بدنی مورد توجه فردوسی قرار گرفته است (10، جلد1، ص 359):
7-میان لاغـر و ساعـد پهلـوی به بالا بلند و به بازو قوی
و سرانجام فردوسی توانایی های بدنی و جسمانی قهرمانان و پهلوانان را در داستان های مختلف بسیار برجسته و نمایان می سازد. در داستان خاقان چین، رستم چنین توصیف می شود (10، جلد4، ص 216):
8- بدین زو و این برز و بالای تو سر تخت ایران سزد جای تو
تنـی زورمنـد و باز و کمنــد چه روز فر تست و هنگام بند
اهمیت توانایی جسمانی و زورمندی به اندازه ای است که فردوسی را آن یکی از پنج دارایی اساسی زندگی و برای برتری تلقی می کند (10، جلد 8، ص 128):
هر آنکس که جوید همی برتری هنـرها بیایـد بدیـن داوری
یکی رأی و فرهنگ باید نخست دوم آزمایـش بیایـد درسـت
سوم یـار بایـد به هنگام کـار زنیـک و بـد برگرفتـن شمار
چهارم که مانی به جا کام را ببینــی زآغــاز فرجــام را
پنجـم اگـر زورمنــدی بود بتـن کوشش آری بلندی بود
چو کوشش نیارد تن زورمند نیـارد سـر آرزوهـا به بنــد
چوکوشش زاندازه اندر گذشت چنان دان که کوشنده نومیدگشت
خوی مرد دانـا بگوییم پنــج وزین پنج هرگز نباشدت رنج
ویژگی های رزمی (نظامی- ورزشی) در شاهنامه بسیار متنوع است و واژه های فراوانی مانند شمشیرزن، نیزه ور، نامدار (نامداران و نامی) ، سالار، دلیر (دلیری و دلیران)، یل (یلان)، گرد(گردان)، جهاندار، رزمخواه و رزمجو، پلنگ، نهنگ، شیر، سوار (سواری، سوارکار، سواران)، هومان، سالار، شیردل، سرافزار، پیل و پیلتن، نیو، گیو، گو و غیره؛ و نمادهایی مانند شیر، پلنگ و نهنگ را در برمی گیرد. از بین ویژگی های رزمی، بیتشرین درصد تکرار به ویژگی سوار، سوارکار و سوارکاران (23%)، نماد شیر، شیرژیان و شیردل (22%)، گرد و گردان (17%)، دلیر، دلیری و دلیران (12%) مربوط می شود. این ویژگی های رزمی بیشتر از سایر ویژگی ها مورد ستایش و تمجید قرار گرفته است (جدول 2)؛ به ویژه اینکه چنین ویژگی هایی همیشه در کنار ویژگی عقلی (خرد) و اخلاقی دیده می شود.
10-برو آفرین کـرد کای نامـور بمردی و نیروی و بخت و هنر
بماند بـر تو چنین جـاودان تن پیل و هوش و دل موبـدان
چوسالار شایسته باشد بجنگ نترسد سپاه از دلاور نهنگ
(10، جلد5، ص104)
11- همو مرد جنگ است و گرد و سوار به گوهر بزرگ و بتن نامدار
(10، جلد 4، ص35)
12- تو زور و دلیری زیزدان شناس از و دار تا زنده باشی سپاس
(10، جلد8، ص56)
بررسی اشعار شاهنامه نشان می دهد که ویژگی های ذهنی – عقلی (خرد) در کنار بسیاری از ویژگی های جسمانی و رزمی قرار گرفته اند(جدول 1). ویژگی های عقلی یا خرد در دوره تاریخی بیشترین ویژگی های پهلوانان را تشکیل داده است (43%)؛ در صورتی که این ویژگی ها در دوره پهلوانی در رتبه سوم قرار دارد. به طورکلی ویژگی های عقلی یا خرد پهلوانان در اولویت دوم می باشد. از بین 11 ویژگی عقلی-ذهنی، ویژگی دانایی (51%)، ویژگی خرد (5/36%) و ویژگی کین و کین خواهی (23%) ویژگی ها را تشکیل داده اند. فردوسی این ویژگی ها را در اشعار زیبایی ستوده است.
13- فرستاده گفت آنکه دانا بود همیشه بزرگ و توانـا بـود
تن مرد نادان زگل خوارتر به هر نیکـی ناسـزاوارتــر
(10، جلد 7، ص407)
14- خرد راهنمای و خرد دلگشای خرد دست گیرد به هر دوسرای
(10، جلد اول،ص 13)
در آغاز و مقدمه بسیاری از داستان های شاهنامه، خرد مورد ستایش قرار گرفته و زینت بخش توانایی جسمانی و افسر قهرمانان محسوب شده است.
15- زدانش چو جان ترا مایه نیست به از خاموشی هیچ پیرایه نیست
مـدارا خـــرد را برابــر بـود خرد بر سر جان چون افسر بود
(10، جلد 8، ص 128)
16- سرمایه مرد سنگ است و خرد زگیتی بی آزاری اندر خورد
که دانا بهر کار سازد درنگ سراندر نیارد بپیکـار و ننـگ
کسی کو به دانش توانگر بود زگفتار و کردار بهـتر بـود
(10، جلد 5، ص 234-230)
17- تنومند را کو خرد یار نیست بگیتی کس او را خریدار نیست
(10، جلد 8، ص 139)
18- ولیکن خرد نیست با پهلوان سر بی خرد چون تن بی روان
(10، جلد 4، ص 233)
جدول (11)، مقایسه ویژگی های اصلی پهلوانان در شاهنامه
نوع ویژگی
دوره ویژگی های جسمانی ویژگی های رزمی (مهارتی) ویژگی های عقلی (خرد)
تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد
اسطوره ای 46 2 43 1 85 3
پهلوانی 1279 618 3559 75 1704 54
تاریخی 778 37 1153 24 1345 43
جمع 2103 21 4714 5/47 3134 5/31
جدول 2، مقایسه ویژگی های جسمانی پهلوانان در شاهنامه
ویژگی
جسمانی
دوره بدن، تن و جسم نیرو سترگ بازو برنا برزوبالا جمع ویژگی های جسمانی هر دوره
تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد
اسطوره ای 19 2 1 2 2 2 ــ ــ 4 5 20 4 46
پهلوانی 676 61 80 56 71 60 84 79 22 25 346 63 1279
تاریخی 409 37 61 42 44 38 22 21 62 70 180 33 778
مجموع ویژگی های جسمانی سه دوره 1104 52 142 7 117 6 106 5 88 4 546 26 2103
بحث و بررسی
تقسیم بندی نظری و فرضی ویژگی های مختلف در تحقیق حاضر، صرفاً برای بیان اهمیت و تأکید ویژگی های پهلوانان در شاهنامه بوده است. بنابراین نه فقط می توان ویژگی های دیگری را برای قهرمانان شاهنامه برشمرد؛ حتی ممکن است تعداد اسامی، اوصاف یا متغیرهای مرتبط با هر ویژگی را افزایش داد. با این وجود به نظر می رسد که این تقسیم بندی، ویژگی های اصلی پهلوانان را در برمی گیرد. سایر متغیرهای احتمالی نیز به همین اسامی و صفات مرتبط می باشند. از طرف دیگر، این ویژگی ها در اشعار شاهنامه به صورت ترکیبات ادبی بهتر می تواند مقصود حکیمانه فردوسی را نشان دهد تا اینکه به صورت مفاهیم و واژه های جداگانه بررسی گردد؛ بنابراین در تحقیق حاضر با تحلیل و تفسیر اشعار مرتبط با هر ویژگی، تا حدامکان مشکل تفکیک صوری و جدایی مفاهیم کم رنگ شده است.
بررسی ویژگی های جسمانی نشان می دهد که در شاهنامه فردوسی دوری از تن آسایی، اولین و مقدماتی ترین مفهوم و پیام در اهمیت نیروی جسمانی تلقی شده است. این بخش از فرهنگ ایرانیان در فلسفه عملی زرتشت نیز دیده می شود؛ به طوری که ضمن توجه به حفظ صحت و سلامتی بدن، بیکاری و تنبلی از دیوان زیانکار می باشد (2). به عبارت دیگر رنج بردن تن و سختی دادن به آن مانند فعالیت بدنی یک هدف تربیتی تلقی می شود (17).
بنابراین برای تربیت متعادل کلیه ابعاد وجود، ریاضت جسمانی مثبت،خوشایند و لذت بخش ضروری می باشد. از طرف دیگر، اهمیت تندرستی و نیرومندی نه فقط مورد ستایش فردوسی قرار گرفته است؛ بلکه در سایر یافته ها نیز مورد تاکید قرار گرفته است. چون ایرانیان، تندرستی و نیرومندی را از اهورامزدا می دانستند (8) و براساس تعلیم صریح اوستا، حفظ آن برای هر ایرانی یک فرضیه بود و هر زرتشتی از خداوند پنج چیز می خواست که دومین خواسته، قوت بدنی بود (2)؛ حتی ایرانیان راز سلامتی خود را کم خوردن و ورزش می دانستند (4). ویژگی های جسمانی ایرانیان نیز ممتاز و برجسته بود و به عنوان افرادی بلند قد و سفید پوست، قوی، دارای انرژی و عضلاتی سریع و چالاک، قوت بازو وسرعت دویدن، سینه فراخ، رانهای بزرگ و چشمانی تیز معرفی شده اند (8و12). قهرمانان و پهلوانان ایرانی نمونه زیبایی اندام بودند (4). این موضوع در بیت شماره 7 مورد تاکید فردوسی می باشد؛ به طوری که فردوسی نیز تناسب بدنی را با ویژگی میان لاغر (داشتن کمری متناسب با عرض شانه) ، ساعد پهلو (ساعد حجیم)، بالا بلند (بلند قد) و قدرت دستها مشخص کرده است. حتی ویژگی های جسمانی جزء شایستگی های لازم برای فرامانروایی (بیت شماره 8) می باشد که این موضوع در تمدن چین نیز رعایت می گردید (12). اگرچه دومین خواسته از پنج خواسته هر زرتشتی از خدا ، داشتن قدرت بدنی بود؛ ولی فردوسی ، زورمندی را جزء پنجمین دارایی اساسی زندگی تلقی کرده است ( بیت شماره 9). حتی نعمت با ارزش و ایزدی تندرستی و سلامتی در کنار خرد و دانش ، هنر و گوهر قرار دارد و کسی که زور و خرد و دانش داشته باشد، خداوند همه چیز را به او داده است (بیت شماره 3).
ویژگی های رزمی پهلوانان در شاهنامه ، مهارت عالی ایرانیان را در نبردهای فردی و گروهی نشان می دهد. فردوسی از اسامی و واژه های بی نظیر و همچنین نمادهای حیوانی (پلنگ ، نهنگ ، پیل و شیر) و مادی (سنگ و کوه ) برای بیان ویژگی های رزمی پهلوانان استفاده کرده است. ولی در اهمیت زور و قدرت بدنی از واژه پلنگ و نهنگ به عنوان نماد نیرومندی پهلوانان در خشکی و دریا بسیار زیاد استفاده شده است. شاید همه تلاش فردوسی این بود که ایرانی را یک شهروند جنگجو نشان دهد (13). مشابه تربیت و آموزشی که اسپارت و آتن وجود داشت (12). از این ویژگی ها می توان نتیجه گرفت که پرورش اسب و سوارکاری، و سایر مهارت های رزمی مرتبط به آن مانند شکار و تیراندازی اولین و مهمترین ویژگی نظامی- ورزشی ایرانیان بوده است. البته رایزنی شاهان و شاهزادگان با قهرمانان و پهلوانان فقط به خاطر زور و قدرت بدنی ایشان نبود؛ بلکه از خرد و اندیشه لازم نیز برخوردار بودند. از طرف دیگر، قهرمانان و جنگاوران در موارد بسیار زیادی فراتر از ظرفیت واقعی افراد معمولی و عادی عمل کرده اند؛ چون دوره حماسی (پهلوانی) زمان گذر از دوره اغراق آمیز اساطیری است و افراد هنوز غیرمعمولی هستند. البته این پدیده در دوره تاریخی مشاهده نمی شود. همچنین تقدس بخشیدن به خاک، پرورش حس میهن پرستی و دفاع از تمامیت اراضی ایران موجب شده است تا فردوسی با بزرگ جلوه دادن نقش پهلوان و گوشزد کردن این ارزشها، هویت و آرمان اجتماعی قوم ایرانی را تحقق بخشد؛ نه اینکه فقط یک قهرمان و پهلوان در حصار تن و آرزوهای فردی خود محصور شود. امروزه نیز این موضوع در ورزش قهرمان و حرفه ای دیده می شود و قهرمانان فقط برای پیروزی فردی و کسب مدال برای خود نمی جنگد؛ بلکه در قالب یک هویت اجتماعی مانند هویت نژادی، ملی، باشگاهی و غیره مبارزه می کند؛ بنابراین کارکرد واقعی چنین افرادی از حوزه ورزش فراتر می رود وسایر عرصه های زندگی اجتماعی را در برمی گیرد.
شاید مهمترین و بحث انگیزترین موضوع در بررسی ویژگی های پهلوانان، ویژگی عقلی یا ذهنی(خرد) و اخلاقی آنان باشد. زیرا از نظر فردوسی، خردورزی نامداران نکوست (10، جلد 5، ص 237) و خرد باید با جان پاکان جفت شود (10، جلد 7، ص 390). عقل و خرد در بسیاری از ابیات شاهنامه به ویژگی های جسمانی و رزمی ارزش و جهت می دهد. جالب است وقتی که در دوره تاریخی، شاهنامه به تدریج از حالت حماسی و افسانه خارج و وارد قلمروی خرد می شود (15)، درصد تکرار واژه های مربوط به ویژگی عقلی و ذهنی (خرد) در دوره تاریخی نسبت به ویژگی های جسمانی و رزمی بیشتر می شود و در اولویت اول قرار می گیرد. با اینکه پهلوانان در موارد زیادی خردمندانه و حتی اخلاقی عمل نکرده اند (6)؛ ولی باید پذیرفت که هیچ قهرمان و پهلوانی کامل و بی نقص نیست و نمی توان او را انسان کامل پنداشت. در اهمیت خرد، همین نکته بس است که در هرجای شاهنامه ودر مقدمه بسیاری از داستان ها، خرد و دانایی مورد ستایش قرار گرفته و حتی به آن پند و اندرز داده شده است. بنابراین ویژگی های جسمانی، رزمی (نظامی-ورزشی) پهلوانان شاهنامه با زیور خرد آراسته می شود. این موضوع نشان می دهد که تربیت یک بعدی ورزشکاران در سطوح مختلف با فرهنگ ملی ما سازگار نیست؛ به ویژه اینکه قهرمانان ورزشی باید الگوی پهلوانی و تجسم تربیت متعادل جسمانی، مهارتی و عقلی- اخلاقی در جامعه باشند.
منابع و ماخذ
1- آیریا، جمشید و بهرام، عباس ( )، جزوه درسی، دانشکده تربیت بدنی، دانشگاه تربیت معلم تهران.
2- بیژن ، اسدالله. (1350). سیرتمدن و تربیت در ایران باستان، چاپ دوم. انتشارات ابن سینا.
3- تهرانچی، محمدمهدی. (1344). پژوهشی در ورزش های زورخانه ای،چاپ اول، نشر کتابسرا.
4- حکمت، علیرضا. (1350). آموزش و پرورش در ایران باستان، چاپ اول، موسسه تحقیقات و برنامه ریزی.
5- خوشکام، غزل. (1380). پیشینه ورزش در متون نظم فارسی از نظر ابعاد، ویژگی ها و جلوه ها تا قرن5، رساله کارشناسی ارشد تربیت بدنی، دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران.
6- سرامی، قدمعلی. (1380)، از رنگ گل تا رنج خار، شکل شناسی قصه های شاهنامه، چاپ اول، نشر علمی فرهنگی.
7- صفا، ذبیح الله. (1369)، حماسه سرایی در ایران، انتشارات امیرکبیر، تهران، چاپ پنجم.
8- صدیق،عیسی. (1349)، تاریخ فرهنگ ایران،چاپ پنجم، نشر دانشگاه تهران.
9- علی نژاد، محمد. (1377)، سیری در ورزش تربیت بدنی از واقعیت تا حقیقت،چاپ اول، نشر گلشن.
10- فردوسی ، ابوالقاسم. (1965-70)، شاهنامه، به اهتمام م.ن. عثمانوف،جلد 1-9، انتشارات دانش،چاپ مسکو.
11- کاظمینی، کاظم. (1343)،نقش پهلوانی و نهضت عیاری در تاریخ اجتماعی و حیات سیاسی ملت ایران،چاپ اول، نشر بانک ملی.
12- کریمی، جواد. (1364)، نگاهی به تاریخ تربیت بدنی جهان، چاپ اول، نشر دانشگاهی.
13- مختاری، محمد. (1368)، حماسه در راز و رمز ملی، چاپ اول،نشر قطره.
14- مدنی، محمد سعید. (1372)،ورزش و ابزارهای ورزشی در شاهنامه و جایگاه فرهنگی و مردمی آن، رساله کارشناسی ارشد رشته مردم شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران.
15- مسکوب، شاهرخ. (1381)، تن پهلوان و روان خردمند، چاپ دوم، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
16- مظلومی، رجبعلی. (1366)، نگرشی نو در تاریخ و ورزش باستان ایران، فصلنامه ورزشی، (2)، نشر سازمان تربیت بدنی.
17- نیکوبخت، محمد. (1379)، تربیت بدنی در آیینه فرهنگ و ادبیات ایران،انتشارات جهاد دانشگاهی.
مقایسه ویژگی های جسمانی، رزمی و عقلی پهلوانان در شاهنامه
دکتر رحیم رمضانی نژاد1، دکتر علیرضا نیکویی2، دکتر حسن دانشمندی3، بهرام بهرامی پور4
1- استادیار گروه تربیت بدنی دانشگاه گیلان
2-استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گیلان
3- استادیار گروه تربیت بدنی دانشگاه گیلان
4-کارشناس ارشد تربیت بدنی و علوم ورزشی دانشگاه گیلان
فرستنده: رحیم رمضانی نژاد
رشت: دانشکده تربیت بدنی – صندوق پستی 1438
|
|
۴ اردیبهشت ۱۳۹۰ ۱۳:۳۰
|
|
تعداد کلیک
۱,۹۰۷
|
|